De wetenschappelijke kijk op hoog-sensitiviteit

Heb jij je weleens afgevraagd hoe het komt dat sommige mensen bij de minste of geringste tegenslag totaal uit het veld geslagen zijn en anderen zelfs bij grote calamiteiten onaangedaan lijken en hun leven vrij makkelijk voortzetten? En hoe het komt dat het ene kind met een nare jeugd succesvol kan zijn in het leven terwijl een ander kind dat niet lukt? Door deze verschillen lijkt het dat het belangrijker is wat iemand doet met gebeurtenissen dan wat er feitelijk gebeurt. Dit is natuurlijk een open deur. Het is echter ook zo dat het onder andere in de genen en in de hersenen is vastgelegd of iemand gevoeliger is voor (goede of nare) omstandigheden of niet. Dit wordt ‘differentiële gevoeligheid’ genoemd. De wetenschappers Bruce en Boyce maken een onderscheid tussen wat zij noemen ‘orchideeën en paardenbloemen’(1).

Orchidee – en Paardenbloem kinderen

Orchidee kinderen zijn gevoelige kinderen, die sterk op hun omgeving reageren. Zij zijn daarbij reflectiever en meer zelf- en omgevingsbewust dan paardenbloem kinderen. Ook zijn ze beter in staat om een beloning uit te stellen om hun doel te bereiken (2). En omdat ze zo gevoelig zijn reageren ze, als kinderen, heel goed op een gunstige en beschermende omgeving. Ze ontwikkelen zich dan heel goed op sociaal gebied en halen hoge cijfers op school. Aan de andere kant, wanneer de omgeving ongunstig is, dan hebben ze een hogere stress-respons en ontwikkelen ze zich veel slechter dan paardenbloem kinderen, zowel op sociaal gebied als qua prestaties op school (1).

Paardenbloem kinderen, in tegenstelling tot orchidee kinderen en net als echte paardenbloemen, kunnen zich goed ontwikkelen onder alle omstandigheden. Zij kunnen zich goed aanpassen, ook als er een ongunstige, stressvolle, omgeving is (3).

Uit onderzoek is bovendien gebleken dat orchidee kinderen vaker luchtweginfecties en verwondingen door ongelukken hebben dan paardenbloem kinderen (1). Zij zijn dus ook gevoeliger voor ziektes en ongelukjes.

Differentiële gevoeligheid, hoog-sensitiviteit, hoog-gevoeligheid

Differentiële gevoeligheid betekent dus dat de ene groep (orchideeën) gevoeliger is voor de omstandigheden dan de andere (paardenbloemen). En of die differentiële gevoeligheid, ook wel hoog-gevoeligheid genoemd, zich openbaart ligt onder andere in iemands genen en hersenen besloten. Het heeft tevens te maken met de interactie met de omgeving tijdens de kindertijd. Dus de opvoeding en dergelijke en of iemand bijvoorbeeld in armoede of een oorlogsgebied opgroeit, bepaalt of iemand differentiële gevoeligheid ontwikkelt en zich wel of niet goed kan ontwikkelen (4).

Naast de genen en de hersenen spelen ook het stress-respons-systeem van het autonome zenuwstelsel en het karakter en gedrag van de persoon een rol (5). Men gaat er overigens van uit dat deze (over)gevoeligheid een evolutionaire aanpassing van de natuur is, die in dienst staat van het ‘overleven van de soort’. In andere woorden: deze differentiële gevoeligheid zorgt ervoor dat de mens maximaal kan overleven en zich reproduceren onder allerlei goede en allerlei slechte omstandigheden (4). Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar hoog-sensitiviteit, niet alleen bij mensen, maar ook bij dieren. Ongeveer twintig procent van de mensen is hoog-sensitief (6).

Hoog-gevoelig en de genen

In de genen zit het erfelijk materiaal, dat onder andere bepaalt of iemand blauwe of bruine ogen heeft. Genen bestaan uit allerlei paren van zogenoemde allelen, een soort gebieden. Een van die paren van allelen, of gebieden, wordt 5-HTTLPR genoemd. Dit kan er bij mensen op twee manieren uit zien: twee korte of twee lange allelen. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat mensen met twee korte allelen gevoeliger zijn voor stress dan mensen met twee lange allelen (7). Ditzelfde onderzoek heeft ontdekt dat delen van de hersenen kleiner zijn bij mensen met korte allelen nadat zij als kind blootgesteld waren aan stress. Het gaat daarbij met name om de hersengebieden die betrokken zijn bij het leren op sociaal gebied en op school (7). Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat orchideeën (met twee korte allelen) gevoeliger zijn voor stress (slechte omstandigheden) dan paardenbloemen (met twee lange allelen). Bovendien wordt 5-HTTLPR met twee korte allelen, door wetenschappers in verband gebracht met allerlei andere verschijnselen, zoals minder positief in het leven staan (8), depressie (9,10) en AD(H)D (7).

De hersenen en hoog-gevoeligheid

Alle prikkels uit de omgeving komen via de zintuigen: ogen, oren, neus, huid (denk bij huid bijvoorbeeld aan pijn), binnen in de hersenen, die deze prikkels verwerken. Uit wetenschappelijke onderzoeken is bekend dat de hersenen in de kindertijd door deze prikkels worden gevormd. Een voorbeeld hiervan is het gebied in de hersenen dat visuele prikkels (via de ogen) ontvangt. Wanneer dit gebied niet wordt geprikkeld door beelden, zoals bij mensen die vanaf de geboorte blind zijn, dan wordt dit gebied gereorganiseerd en reageert het bijvoorbeeld op braille lezen (de huid). Delen van dit visuele gebied kunnen ook gebruikt worden voor luisteren (11).

Er is nog veel meer wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de werking van de hersenen. Een van de mechanismen in de hersenen is het onbewust filteren van impulsen, zodat niet alle impulsen binnenkomen in het bewustzijn. Onder andere met betrekking tot dat filteren lijkt het erop dat er bij orchideeën minder onbewust wordt gefilterd, waardoor er meer prikkels binnen komen en verwerkt moeten worden dan bij paardenbloemen (5).

Een ander voorbeeld van onderzoek in de hersenen is dat van Acevedo en collega’s, die met een fMRI-scanner (hiermee kan de activiteit van hersengebieden worden gemeten) onderzocht hebben welke gebieden in de hersenen meer actief zijn bij orchideeën (6). Wanneer orchideeën foto’s zien van hun partner of van vrolijke gezichten dan zijn de hersengebieden die geassocieerd worden met bewustzijn en het zich inleven in de gedachten en bedoelingen van de ander actiever dan bij paardenbloemen (6).

Hoog-sensitiviteit en het stress-respons-systeem

Het menselijk lichaam reageert op stress (12). Zoogdieren hebben dat ook. Deze stressreactie is oorspronkelijk bedoeld om beter in staat te zijn om gevaren, bijvoorbeeld het tegenkomen van een tijger, goed het hoofd te kunnen bieden. Dit stress-respons-systeem werkt als een tweetraps raket: het lichaam brengt bij gevaar of stress direct adrenaline in de bloedstroom, waardoor onder andere de hartslag en de ademhaling versnellen, zodat het lichaam beter in staat is om te vechten of te vluchten. Ongeveer twintig minuten daarna komt er cortisol, dat ontstekingsremmend werkt en het immuunsysteem onderdrukt, in de bloedbaan. Cortisol is een hormoon dat er bijvoorbeeld voor zorgt dat eventuele verwondingen sneller genezen.

Wanneer er te vaak cortisol in de bloedbaan komt en het immuunsysteem wordt onderdrukt dan kan het immuunsysteem (en andere systemen) ontregeld worden. Dat is vervelend, want hierdoor wordt iemand bevattelijker voor allerlei ziektes. Het stress-respons-systeem van de mens reageert ook op niet-levensgevaarlijke situaties, zoals onzekerheid, ruzie of piekeren (12). Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat orchidee kinderen sterkere stressreacties hebben dan paardenbloem kinderen.

Karakter, gedrag en hoog-sensitief

De onderzoekers Aron en Aron gaan uit van gevoeligheid van het verwerken van prikkels (‘sensory processing sensitivity’) (13). Zij maken onderscheid tussen het meer of minder reageren op de omgeving. Mensen die meer reageren op de omgeving en prikkels bijvoorbeeld bewust of onbewust vergelijken met eerdere ervaringen hebben daar meer tijd voor nodig. Daardoor komen zij minder impulsief over. Ook nemen zij daardoor minder risico’s in nieuwe situaties dan mensen die minder op hun omgeving reageren. Daarbij zijn zij meer gevoelig voor subtiele prikkels. Zij gebruiken tevens uitgebreidere strategieën om hun reacties te plannen. Zij doen dit omdat zij sterkere emotionele reacties hebben. Zowel positieve als negatieve.

Hiernaar is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan, niet alleen hoe dit werkt bij mensen, maar ook hoe dit werkt bij dieren (vogels, vissen, apen, fruitvliegjes, etc.). En bij dieren werkt het op dezelfde manier. Deze onderzoeken hebben bewijs geleverd dat er inderdaad een verschil is in individuele gevoeligheid voor de omgeving en hoe deze gevoeligheid de ontwikkeling beïnvloedt. De karaktereigenschappen waar het om gaat zijn verlegenheid (versus vrijmoedigheid), introversie (versus extraversie), nieuwe situaties vermijdend (versus opzoekend) en prikkelgevoeligheid (versus ongevoeligheid). Mensen met deze karaktereigenschappen zijn gevoeliger voor omgevingsprikkels (13).

Conclusie

Er is al tientallen jaren allerlei wetenschappelijk onderzoek gedaan naar hoog-sensitiviteit. Zodoende is er aardig wat wetenschappelijke onderbouwing voor het fenomeen hoog-gevoeligheid. Het is besloten in de genen, wat tot uiting kan komen door de wisselwerking met de omgeving waarin een kind opgroeit. Mensen die hoog-sensitief zijn hebben tevens bepaalde karaktereigenschappen die hen gevoeliger maken voor de omgeving. Ook hebben hoog-gevoelige mensen een sterkere stressreactie dan anderen.

Het is enorm belangrijk dat hoog-gevoelige kinderen opgroeien in een voor hen goede omgeving, omdat zij zich dan veel beter kunnen ontwikkelen, terwijl het opgroeien in een ongunstige omgeving ervoor zorgt dat zij zich veel slechter ontwikkelen dan anderen. Het is, niet alleen voor deze kinderen, van wezenlijk belang om er dus voor te zorgen dat er zo min mogelijk kinderen opgroeien in bijvoorbeeld armoede of onveiligheid.

De nummers in deze tekst verwijzen naar de wetenschappelijke artikelen. Klik hier wanneer je de volledige lijst met gebruikte literatuur wilt zien.

© Caroline Wiebenga, De Beelddenker. Wil je (een deel van) dit artikel gebruiken dan mag dat zonder toestemming door een link naar deze pagina te plaatsen. In alle andere gevallen graag vooraf overleg.